Monday, July 16, 2007

DDD - Ayrı Yazılan Birleşik Kelimeler


'DOĞRU YAZALIM, DOĞRU KONUŞALIM, DİLİMİZİ KORUYALIM' temalı dil etkinliğimizin bu haftaki ev sahibi benim. Konumuz da, ayrı yazılan birleşik kelimeler. 'Madem birleşik kelime, neden ayrı yazıyoruz kardeşim?' gibi, konu başlığının yol açtığı çelişkilere mahal vermeyen, akılda kalmaya en müsait haliyle dersi işlemenin yolunu aradım, bulamadım. Bir önceki haftadan, sevgili Sanem'in anlattıklarından aklınızda kalanlarla, hele bir okumaya başlayın, kısmetse neden olmasın...

Sizi, öyle miydi, böyle miydi, birleşik miydi, ayrı mıydı kararsızlığına sürükleyen iki kelimelik bir problemle karşılaştığınızda, önce sakin olun. Elinizin altında hemen danışabileceğiniz bir kılavuz yoksa, kelimelerin arasına mesafe koyun, ayrı ayrı bir daha okuyun. Zaten, çoğu zaman sadece bir kılavuz, kanunlar dahilinde kah birleşip kah ayrılan kimi kelimelerin medeni durumu hakkında kesin karar vermenize yeterli olmayabilir. Ayrı yazılan birleşik kelimeler için madde madde düzenlenmiş dil bilgisi hükümleri mevcut, ancak, ezberci zihniyetle işimiz olmaz diyenlerdenseniz, kelimelerin birleşirken uğradığı şekil ve anlam kaymalarına dikkat etmelisiniz.
Önce, şekil ve şemalini koruyan birleşik kelimelere bir göz atalım.


  • Kelimelerden biri, yardım, yataklık fiili ise (etmek, edilmek, eylemek, kılmak, olmak) ve ikinci kelimeyle seviyeli birlikteliği sırasında ses düşmesi ya da türemesi, arada bırakın harfi, kız alışverişi bile yoksa, yollar çoktan ayrılmış demektir. Ayrı yazılır. Sizin birleştirme çabanız en fazla Berceste'nin fırçasını yemenize sebep olur. Örnekler:

Alt etmek, arz etmek, azat etmek, boş olmak, dans etmek, el etmek, göç etmek, ilan etmek, kabul etmek, kul etmek, kül olmak, not etmek, oyun etmek, sağ olmak, söz etmek, terk etmek, var ol­mak, yok etmek, yok olmak... Örnekleri uzatmanın alemi yok, zira bu en kolay kural.

Şimdi de, tek tek kendi anlamını koruyan, bu sebepten ayrı duran kelimelere bakalım.

  • Birleşmeye yüz tutan sözcüklerin biri ya da her ikisi bireysel anlamından taviz vermiyor, kendi anlamını ilk günkü tazeliğinde koruyorsa bırakın ayrı kalsınlar. Ortak müşterekte buluşamayan birliktelikler ayrı yazılmaya mahkum olurlar. Kendi anlamına sahip çıkmakta kararlı kelimelerden biri,

hayvan: Mürekkep balığıyla hamam böcegini kim sevmez?

bitki: Ardıç otu, ayrık otu, sakız ağacı, kayısı kurusu ve guzelhatun çiçeğinden kocakarı ilacı yapılır. (Ama suçiçeğinden değil. Neden? Çünkü bu artık bir hastalık adıdır),

eşya, alet, nesne: Ne arap sabunu ne de banyo sabunu, temizlikte tuz ruhu gibisi yok.

yol ve ulaşımla ilgili: Yazar, çevre yolu, hava yolu, keçi yolu, alt geçit kelimelerini aynı cümle içinde kullanamadı.

durum, olgu ve olay: Açık oturum, açık öğretim, baş ağrısı kelimelerini de siz cümle içinde kullanın, yazar yoruldu.

ilim, bilim, bilgi kelimesi: Dil bilimi, gök bilimi, dil bilgisi kelimelerinin ayrı yazılacağını hepimiz biliyoruz, değil mi?

yiyecek içecek: Puf böreği, kuru yemiş, acı badem kurabiyesi olsa da yesek!

gök cisimleri: Çoban Yıldızı ve gök kuşağını çok severim.

organ: Ben bugün, sulu göz, azı dişi, kuyruk sokumu, karga burun, kuru kemik ve safra kesesi gördüm. Atmıyorum.

zamanla ilgili: Bağ bozumu, gece yarısı, hafta başı ve ay sonu gelse de üzüm yesek, uyusak ve maaş alsak! (Ama aybaşı değil. Neden? Çünkü her iki kelime de benliğini kaybetmiş, yepyeni bir maruzata yelken açmış).

olabilir. Oysaki kimi sözcükler birleştiğinde kendilerini kaybeder, bambaşka bir sözcük olurlar. İşte o zaman birleşik yazılırlar.

Gelelim 'kesin ayrı yazılır kuralları'na. Uyarıyorum, bu kısım biraz kazık.

  • Peşine -r / -ar / -er, -maz / -mez ve -an / -en eklerini takarak tamamladığınız sıfatları ayrı yazınız, diyor TDK, ben örnek vermekten yanayım:

bakar kör, çalar saat, çıkar yol, döner sermaye, güler yüz, koşar adım, yazar kasa, yeter sayı; çıkmaz sokak, geçmez akçe, görünmez kaza, ölmez çiçek, tükenmez kalem; akan yıldız, doyuran buhar, uçan daire.

  • Alt, üst, ana, ön, art, arka, yan, karşı, iç, dış, orta, büyük, küçük, sağ, sol, peşin, bir, iki, tek, çok, çift gibi yükte hafif pahada ağır sözcüklerin halay başı olduğu birleşik kelime ve terimleri ayrı yazıyoruz arkadaşlar:

alt yazı; üst kat, üst küme; ana bilim dalı, ana dili; ön söz, ön yargı; art damak, art niyet; arka teker; yan cümle, yan etki; karşı görüş, karşı oy; iç sa­vaş, iç tüzük; dış borç, dış hat; orta kulak, orta oyunu; büyük anne, büyük baba; küçük harf, küçük parmak; sağ açık, sağ bek; sol açık, sol bek; peşin fikir, peşin hüküm; bir gözeli, bir hücreli; iki anlamlı, iki eşeyli; tek eşli, tek hücreli; çok düzlemli, çok hücreli; çift ayaklılar, çift kanatlılar.

  • Somut olarak yer belirten alt ve üst ayrı yazılıyor:

deri altı, su altı, toprak altı, yer altı (yüzey); arka üstü, baş üstü, böbrek üstü bezi, tepe üstü (trafikte).

  • Dış, iç, öte, sıra sözcüklerini içeren birleşik kelimeler ayrı yazılır:

ahlak dışı, çağ dışı, din dışı, kanun dışı, olağan dışı, yasa dışı; ceviz içi, hafta içi, yurt içi; fizik ötesi, kızıl ötesi, mor ötesi, sınır ötesi; aklı sıra, ardı sıra, peşi sıra, yanı sıra.

  • Renk sözcugü, renklerden birinin adını içeren tamlamalar ve rengin tonuyla ilgili sıfatlar ayrı yazılıyor:

bal rengi, duman rengi, gümüş rengi, portakal rengi, saman rengi; ateş kırmızısı, boncuk mavisi, çivit mavisi, gece mavisi, limon sa­rısı, safra yeşili, süt kırı, açık mavi, açık yeşil, kara sarı, kirli sarı, koyu mavi, koyu yeşil.

İflahınız hala kesilmedi, bu noktaya ulaşabildiyseniz sizi tek tek, gönülden tebrik ediyorum. Başta, sınıfa üçüncü tekir şahıs getirmeme ses çıkarmayan etkinlik sahipleri olmak üzere, DDD kampanyasında emeği geçen herkese teşekkürler. Bunca laftan sonra Popçu Yalın'a da bir sorum var haliyle: 'kılavuzun kim canım senin?'.

Hatalıysam bildirin! www.morkoyun.blogspot.com

25 comments:

Sanem said...

Cümleler çok alimane ve en eğlenceli ders sizin dersiniz hocam, benden söylemesi. Başka DDD konularında da sizi iple çekiyor olacağım, tebrik ederim.

Daphne said...

Puf boregi mii??
Hani nerde :P

Anonymous said...

:)))) cok guzel olmus morkoyun. bence en eglenceli ve akilda kalici DDD yazisi oldu bu:)

Anonymous said...

öhm! "ayrı yazılan birleşik kelime grupları" mı desek acaba? eeee... ööööö... demesek de olur.

Boston Parklar, Bahçeler ve Mesire Yerleri Sorumlusu

MorKoyun said...

Sanem yavrucugum, tesekkur ederim ama ipi hizli cekme bence:)

Dunyayi yedin Defne yavrucugum, puf boregi lafin gelisi, ornek o ornek:)

Pelin'cigim tesekkur ederim, Babamin Bavulu'yla yarisir uzunlukta oldu yazi ama ben bile ogrendim yazarken:)

Selen said...

Hocam beni de tebrik eder misin? Zil çaldı ama ben teneffüse çıkmak istemiyorum. En neşeli DDD dersiydi bu :) Ellerine sağlık.
Sevgiler

munevver said...

Bir konu bu kadar zevkli işlenir. Güle güle okudum, hatırladım unuttuklarımı. Sen çok yaşa e mi...
Sevgiyle,Nane Limon

MorKoyun said...

Park, bahce, mesire bakani'cigim, birakalim daginik kalsin:)

Selen yavrucugum, tebrik ne kelime, sertifikani yolluyorum hemen adresine:))Afiyet olsun:)

Munevver'cigim, begendigine gercekten sevindim, malum yazi uzun, konu bayici, elden ne geldiyse iste:) Sevgiler..

ycurl said...

Okurken cok eglendim. Bir konu bu kadar eglenceli anlatilabilir :)

Berceste said...

Adımı sıfırcı Nebahat'e çıkarttın ya, ne diyeyim bilemedim ben sana!

Ben şu noktada takıldım, kız alış-verişi yoksa demişsin, yahu alınan, satılan bir malzeme midir kızlar?

Oradan puan kırıyorum :P Emeğine sağlık, bundan sonra hangi yazıyı yazıyorsun diye soruyorum :)

Evren Yasa said...

Super bir yazi olmus, hem okumasi zevkli, hem de cok yararli.. ellerinize saglik, kaleminize saglik..

Punto said...

Evet. yorum bırakmakta zaman olarak yerlerde sürünüyorum bu yaz. Dostlar söylemiş, benim tekrar etmeme gerek var mı? Bir konu bu kadar güzel anlatılır ancak.
Eşim de sizden kopya çekip konuları böyle anlatacakmış.
Emeği geçenlere "evet" teşekkür ediyoruz ama farkında mısınız çok güzel bir kaynak oluşturuyoruz. Bu kaynağın en önemli ayrıcalığı, yazıların tek bir kalemden çıkmamış ve hepsinin özenle hazırlanmış olması...

MorKoyun said...

Ycurl'cugum sasirtmacali yapmissin ama hafiye gibi cozdum Zng'ninde sen oldugunu:))Ben de yazarken eglendim, ogrendim de:)

Berceste'cigim, yorum birakmayarak zaten beni paranoyak ettin, acaba alinan gucenen mi oldu diye:) Yok sifirci filan degilsin ne demek, ama ben biraz korkuyorum acikcasi elindeki masadan;)

Kiz alisverisi mevzuunu aydinlatayim hemen, goruyorum ki laf arka nahiyesinden anlasilmis:)Simdi ozellikle dogusal bolgelerde aileler cekirdekten ziyade bir karpuzdaki cekirdek sayisi buyukluguyken, bir ailenin kizi bir diger aileye gelin gitmisse yani gelin alinmis ya da/ve gelin verilmisse (pek meshurlasan berdelden soz etmiyorum), bahsi gecen aileler yakinlasmistir, akrabamsidir.
Uzun lafin kisasi, buradaki kiz alis-verisi'inden kasit alisveris degil, kiz(gelin) almak, kiz(gelin) vermektir:) Haa, bahsettigin sekilde parayla alakasi olabilir ve hatta neyazik ki vardir ama benim yazida paranin isi yoktur.
(Damat alinip da verilebilir ama boyle bir terim yok, yerine icguveysi var ki bu baska bir konu dahilinde incelenebilir;)

Afiyet olsun, bundan sonra cocuklugum ve ilk gencligimi yazmaya planliyorum, belki anlatim ve davranis bozukluklari kismina katkisi bulunabilir:)))Opuyorum..

Sevgili Evrenbal, siz, 'siz' demissiniz ama benim icimden EvrenBal'cigim hatta BalliEvren'cigim hitabiyla samimiyetin dozunu arttirmak geldi (OkanBayulgen'den etkilendim sanirim:) Belki ilerde, kismet:)Dedigim gibi begendiginize sevindim, gorusmek uzre:)

Sevgili Punto Amca, tesekkur ederim, bence gerek var:) Insan sizden ve esinizden iltifat duyunca daha bir genis siritiyor canim:) Hem de hic asina olmadigi bir konuda destan yazinca:)
Evet, olusan kaynak gercekten guzel ve ozenli. Yazarken, okurken, internette ararken, gozde, akilda ne kalirsa kalsin bu yapilan is cok degerli.

Hülya YILMAZ said...

ne güzel ve eğlenceli bir anlatım olmuş böyle. keyifle okudum.
tebrikler,

Berceste said...

Arka nahiye lafı ile beni çok güldürdün, Allah da seni güldürsün :) Hani iyi huylu, söz dinleyen mikroplarla çalışıp, okulunu sular seller gibi bitirmeni nasip etsin. Bir tesbih ile okunmuş su ve de şekerlerin kusur kaldı haberin ola! Zira kendimi babaanne gibi hissettim. Konuya açıklık getirdiğin için çoook teşekkür eder, gözlerinden öperim! Bu arada yazıyı yazarken klavyenin Türkçe karakterlerle dost hale gelebilme yeteneği gözümden kaçtı zannetme. Darısı diğer yazıların başına :)

MorKoyun said...

Ben de operim Bercestecigim ama son cumlelerin yazi karakteri bir garip cikmis, net okunmuyor:)))
Neyse, iyi bir sey demissindir kesin:)

Tijen said...

Daha güzel olamazdı! Ellerin dert görmesin. Ayıla bayıla okudum, ayılabayıla değil... Zaten sıcaktan ayılıp bayılıyoruz, bir de buna mı diyeceksin. Olsun ha bir, ha iki. Sağol varol.
Tijen

MorKoyun said...

Afiyet olsun sevgili Tijen:) Cumle icinde de kullanmissin hemen, tebrik ederim, senin de sertifikan yolda;)

Aslı Cin said...

Çok eğlenceli bir şekilde anlatmışsın, kardeşime çıkarıp vermeliyim bu sayfayı.

MorKoyun said...

Begendigine sevindim Asli'cim. Cekinerek ama cok eglenerek ve ogrenerek yazmistim yaziyi, birilerine daha faydasi dokundugunu gormekten daha guzel sey olamaz:)

Anonymous said...

Sevgili Mor Koyun,
Güldürürken düşündürmek, öğretmek işte tam da buna denir. Bu boğucu sıcakta, işyerinde beni kahkahalar ile güldürdüğün için sana, seni tanımamı sağladığı için de Tijen'e çok teşekkürler.
Sevgiyle kal, Asude

MorKoyun said...

Sevgili Hulya, yorumunu atladigimi ancak simdi farkettim, kusuruma bakmayasin:) Tesekkur ederim, emeklilik hobilerini ilk firsatta inceleyecegim:) Sevgiler..

Asude'cigim, hosgeldin:)Bunu saymam yine beklerim;)

Anonymous said...

Merhaba, ben de Mutfakta Zen'den geliyorum size, iyiki de gelmişim. Çok güzel hazırlanmış bir yazıydı zevkle okudum ellerinize sağlık :) bundan sonra takipteyim sizi sevgili Mor Koyun :)
Saadet

MorKoyun said...

Sevgili Saadet, hosgeldin, Tijen'e de sana da tesekkur ederim:) Her zaman kahve icmeye beklerim;)

MorKoyun said...

Izmirli Anonim: yorumunu onaysiz bloguma birakabiliyor olman sacmalayabilecegin anlamina gelmiyor.
Tdk sitesine git ve orda kal.